آرایه ها و قالب ها
شمیم ادب
علمی،آموزشی،فرهنگی،اجتماعی

 قصيده : يكي از معروف ترين قالب هاي شعر فارسي كه پيشينه اي دراز در نظم پارسي دارد قالب قصيده است . در قالب قصيده مصراع اول بيت اول با مصراع هاي دوم همه بيت ها هم قافيه است ، تعداد بيت هاي قصيده از پانزده بيت بيشتر است و تا بيشتر از سيصد بيت هم برخي از شاعران (قاآني) قصيده سروده اند . به بيت اول قصيده كه مصراع است مطلع گويند و بيت آخر را مقطع ناميده اند . در برخي قصيده ها كه تعداد بيت هاي آن زياد است شاعر در ميانه قصيده بيتي مصرع مي آورد كه آن را تجديد مطلع مي گويند . خاقاني از ساير شاعران بيشتر از تجديد مطلع استفاده كرده است .

 

درون مايه قصيده بيشتر مدح ،‌ ستايش ، پند ، اندرز و ... است . قصيده از نيمه قرن سوم به تقليد از شعر عربي پديد آمد و اوج رونق آن از قرن سوم تا ششم است .

هر قصيده از چهار قسمت اصلي تشكيل مي شود :

1-   تغزل كه بيت هاي مقدمه قصيده است و با موضوع هايي همچون وصف طبيعت ، عشق جواني و ... سروده مي شود .

2-  تخلص : تخلص در قصيده بيتي است كه شاعر به وسيله آن بيت از مقدمه رها شده و به متن اصلي مي پردازد . تخلص در قصيده با تخلص در غزل تفاوت دارد . (در برخي قصيده ها نام شاعر در بيت پاياني مي آيد كه آن را نيز تخلص گويند)

3-  تنه اصلي قصيده : بخش اصلي قصيده است كه موضوع مورد نظر شاعر (مدح ، رثا ، ‌وصف ، حكمت و .... ) بيان مي شود .

4-  شريطه يا دعا : معمولاً شاعر در چند بيت پاياني براي ممدوح خود دعا مي كند كه اين دعا در جواب شرط هايي است كه شاعر بيان مي كند كه به اين بيت ها دعا يا شريطه گويند .

رودكي ، فرخي ، خاقاني ، بهار ، اميري فيروزكوهي و ... از قصيده سرايان برجسته هستند .

شكل قرار گرفتن قافيه ها در قصيده در زير نمايش داده شده است .

.............×         .............×          مطلع مصرع

..............          .............×

..............          .............×

..............          .............×

..............          .............×

..............          .............×

غزل : يكي از قالب هاي مهم شعر فارسي است كه از قرن ششم در زبان فارسي رواج يافت . تعداد بيت هاي غزل از 5 بيت تا 15 بيت است و درون مايه آن را بيشتر عشق ، عرفان يا آميزه‌اي از هر دوي آنها تشكيل مي دهد . در دوران معاصر مضامين اجتماعي بيشتر به غزل راه پيدا كرده است . تفاوت غزل با قصيده در محتوا و تعداد بيت هاي آن است . محتواي غزل ابتدا عاشقانه بود كه با ظهور سنايي مضامين عرفاني هم به غزل راه پيدا كرد .

غزل سرايان معروف : سعدي ، حافظ ، ‌مولوي ، شهريار ، رهي معيري

نمايش قرار گرفتن قافيه ها در غزل

.............£      .............¢       مطلع مصرع

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢       بيت آخر غزل مقطع كه معمولا نام شعري شاعر (تخلص) هم در بيت آخر مي آيد .

 

قطعه : يكي از قالبهاي شعر فارسي است كه چون به نظر مي رسد بريده اي (قطعه اي) از ميانه يك قصيده است اين نام را بر روي اين قالب شعري گذاشته اند . قطعه بيت مصرع ندارد و مصراع هاي زوج هم قافيه هستند و در قطعه از اول تا آخر وحدت موضوعي وجود دارد . درون مايه قطعه مطالب اخلاقي اجتماعي تعليمي مدح و هجو است انوري (قرن 6) ، ابن يمين (قرن 8) ، پروين (معاصر) از قطعه سرايان معروف هستند .

نمايش قرار گرفتن قافيه در قطعه به شيوه زير است :‌

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

مثنوي : يكي از برجسته ترين قالبهاي شعر فارسي مثنوي است . در قالب مثنوي هر بيت قافيه جداگانه دارد و همه بيت مصرع هستند . چون قافيه هر بيت با بيت هاي قبل و بعد تفاوت دارد، شاعر در سرودن مثنوي محدوديت قافيه ندارد بنابراين مثنوي مناسب ترين قالب براي سرودن شعر با موضوع هاي طولاني است . درون مايه مثنوي حماسي ، اخلاقي ،‌ عاشقانه و عارفانه است . سعدي ، فردوسي ، نظامي ، عطار و مولوي از مثنوي سرايان مشهور هستند .

نمايش قرار گرفتن قافيه در مثنوي به گونه زير است :

............. ×        .............×

.............¢      .............¢

............. o     ............. o

............. r     ............. r

............. ê     ............. ê

ترجيع بند و تركيب بند : از قالب هاي شعر فارسي كه سروده هاي بسيار زيبايي در اين قالب ها سروده شده است تركيب بند و ترجيع بند است . ترجيع بند را مي توان گفت از چند غزل كه از نظر محتوا و موضوع با يكديگر در ارتباط هستند ساخته مي شود كه در ميانه آنها بيتهاي مصرع و تكراري آنها را به همديگر مي پيوندند . ترجيع بند خاص شعر فارسي است و درون مايه آن موضوع هايي مانند مدح و عشق و عرفان است . از قديم ترين ترجيع بند در ديوان فرخي سيستاني و زيباترين آن از سعدي و هاتف اصفهاني است . در سرودن ترجيع بند  بايد دقت داشته باشيم كه بيتهاي پاياني هر خانه با بيت برگردان از نظر معني بايد متناسب باشند.

تركيب بند مانند ترجيع بند است با اين تفاوت كه بيت مياني هر خانه تكراري نيست . قديم‌ترين ترجيع بند از قطران تبريزي و وحشي بافقي ، جمال الدين عبدالرزاق اصفهاني و محتشم كاشاني از سرايندگان معروف تركيب بند هستند .

نمايش قرار گرفتن قافيه در ترجيع بند و تركيب بند

ترجيع بند :

بيت مصرع  ............. ¢     .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢               خانه

.............           .............¢

.............           .............¢

............ o       بيت برگردان كه تكراري و مصرع است

............ o

بيت مصرع  ............. r     ............. r

.............           ............. r

.............           ............. r               خانه

.............           ............. r

.............           ............. r

............ o       بيت برگردان كه تكراري و مصرع است

............ o

 

 

تركيب بند :

............. ¢     .............¢

.............           .............¢

خانه             .............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............¢

............ o       بيت برگردان مصرع و غير تكراري

............ o

............. r     ............. r

.............           ............. r

خانه             .............           ............. r

.............           ............. r

.............           ............. r

............ o       بيت برگردان مصرع و غير تكراري

............ o

 

مسمط : شعري است كه از رشته ها (بخش هاي گوناگون پديد مي آيد . در هر رشته همه مصراع ها جز مصراع آخر با هم هم قافيه هستند مصراع هاي آخر همه رشته ها با هم هم قافيه هستند . بنيان گذار مسمط منوچهري دامغاني در قرن پنجم است . درون مايه مسمط مانند قصيده است . مسمط تضميني آن است كه شاعر بيت هاي يك غزل را در آخر رشته هاي مسمط خود مي آورد يعني مصراع هاي دوم هر غزل مصراع بند رشته هاي مسمط قرار مي‌گيرد و تعداد رشته ها بستگي به تعداد بيتهاي غزل مربوطه دارد .

نمايش قافيه در مسمط

............. ×        ............. ×

............. ×        ............. ×

بيت هاي بند هم قافيه          ............ ¢

.............           ............. r

.............           ............. r

بيت هاي بند هم قافيه          ............ ¢

 

............. r     ............. r

رشته            ............. r     ............. r

............. r     ............. ¢      مصراع بند

............. o     ............. o

رشته ............. o     ............. o

............. o     ............. ¢      مصراع بند

 

مسمط تضميني :

............. ¢     ............. ¢

............. ¢     «............. ¢

............ ¢»

............. r     ............. r

............. r     «............. r

............ ¢»

 

«بيت هايي كه داخل گيومه است از شاعر ديگري است كه تضمين شده است» .

دوبيتي و رباعي : دوبيتي يكي از قالب هاي شعر فارسي است كه از دو بيت تشكيل شده است و به آن ترانه هم مي گويند . هجاي اول همه دوبيتي ها كوتاه است . مصراع اول ، دوم ، چهارم دوبيتي با هم هم قافيه است . درون مايه دوبيتي عاشقانه عارفانه است . رباعي مانند دوبيتي است . فقط هجاي اول رباعي بلند است و درون مايه آن عارفانه عاشقانه يا فلسفي است . رباعي بهترين قالب شعري براي ثبت لحظه هاي كوتاه شاعرانه است .

خيام ، عطار ، ‌مولوي با افضل از سرايندگان رباعي و باباطاهر و فايز دشتستاني سرايندگان دوبيتي هستند .

هجاي اول كوتاه  .............¢............. ¢  هجاي اول بلند o.............¢ .............¢

.............   ............. ¢                                    .............      ............. ¢

دوبيتي                                                              رباعي

چهارپاره : از قالب هاي شعر فارسي است كه از مجموعه چند دوبيتي درست شده است كه اين دوبيتي ها از نظر موضوعي با هم در ارتباط هستند و مصراع زوج هر دوبيتي با هم هم قافيه است و قافيه هر دوبيتي با دوبيتي بعد تفاوت دارد . چهارپاره از قالب هاي شعر فارسي است كه در روزگار معاصر پديد آمده است . سرايندگان چهار پاره توكلي ، مشيري ، خانلري و حميدي شيرازي هستند .

چهارپاره

.............           .............¢

.............           .............¢

.............           .............r

.............           .............r

.............           .............×

.............           .............×

مستزاد : نوعي از قالب هاي شعر فارسي است كه در آخر هر مصراع كلمه يا كلمه هايي افزوده مي شود و معني مصراع را كامل مي كند . قديم ترين مستزاد قرن پنجم سروده شده است . اهميت مستزاد آن است كه در پيدايش شعر نو اثر داشته است .

............. ¢     ............. r

............. ¢     .............  r

.............           .............

............. ¢     .............r

.............           .............

............. ¢     ............. r

شعر نو : (نيمايي) شعر نيمايي گونه اي از قالب شعر فارسي است كه پيدايش آن توسط نيما يوشيج (علي اسفندياري) در دوره معاصر است . بزرگترين مشخصه شعر نيمايي كوتاه و بلند بودن مصراع است و قافيه و وزن دارد . درون مايه شعر نيمايي احساسات و تجربه هاي فردي ، عشق ، سياست و .... است .

آرايه هاي ادبي كه نتيجه آميزش حواس پنجگانه انسانهاي باذوق با طبيعت است در شعر و نثر باعث زيبايي نوشته و تاثير بيشتر آن بر خوانندگان مي شود .

آنچه در اين جزوه كوچك گردآوري شده است در پاسخ به پرسش هاي بي شمار دانش آموزان سال سوم دبيرستان به ويژه در رشته علوم تجربي و رياضي است كه ما را بر آن داشت در ابتداي كار بررسي نكات مهم ادبيات فارسي سوم رياضي و تجربي ، ابتدا آرايه هاي ادبي را كه بايد دانش آموزان در اين رشته ها بدانند ؛ همراه با مثال هايي زيبا و جذاب براي دانش آموزان توضيح دهيم و پس از آن درس به درس به بيان نكاتي در مورد عبارت هاي ادبيات فارسي سه و زبان و ادبيات پيش دانشگاهي بپردازيم .

تشبيه : يكي از آرايه هاي ادبي كه كاربرد بسياري دارد و باعث جذابيت هر چه بيشتر نوشته (نظم و نثر) مي شود تشبيه است كه شاعر يا نويسنده در خيال خود به دليل شباهتي كه بين دو پديده باشد، آن دو را با يكديگر تشبيه كند . هر تشبيه از چهار ركن اصلي تشكيل مي شود كه عبارتند از:

1-   مشبه : آن است كه به دليل شباهت با يك پديده ديگر آنها را با هم مانند مي كنيم .

2-   مشبه به : آن است كه به دليل شباهتي كه با مشبه دارد ، مشبه را به آن مانند كرده اند .

3-  وجه شبه : شباهتي ميان مشبه و مشبه به وجود دارد و باعث شده آن دو را به يكديگر تشبيه كنند وجه شبه ناميده مي شود .

4-  ادات تشبيه : زماني كه مي خواهيم مشبه را به مشبه به مانند كنيم كلماتي از قبيل مثل ، مانند، همچون ، همچو و ... استفاده مي كنيم كه به اين واژه ها ادات تشبيه مي گوييم .

دانا چو طبله عطار است خاموش و هنر نماي

دانا =  مشبه       چو = ادات       طبله عطار = مشبه به                  خاموش و هنر نماي = وجه شبه

در عبارت ياد شده انسان دانا (مشبه) به دليل خاموش و هنر نماي («وجه شبه» ويژگي مشتركي كه با هم دارند) به طلبه عطار (مشبه به) مانند شده است كه براي تشبيه كردن از واژه «چو» (ادات تشبيه) استفاده كرده است .

نكته : گاهي به هنگام تشبيه كردن دو پديده ، ادات تشبيه و وجه شبه توسط شاعر يا نويسنده بيان نمي شود و تنها مشبه و مشبه به بيان مي شوند كه در اين حالت آن را تشبيه بليغ يا اضافه تشبيه مي‌گوييم .

باران رحمت بي حسابش همه را رسيده

باران = مشبه به              رحمت = مشبه

در عبارت ياد شده رحمت خداوند (مشبه) به باران (مشبه به) تشبيه شده است .

گرچه ز شراب عشق مستم                                عاشق تر از اين كنم كه هستم

شراب = مشبه به            عشق = مشبه

در بيت ياد شده عشق (مشبه) به شراب (مشبه به) مانند شده و به اين گونه تركيب ها اضافه تشبيهي يا تشبيه بليغ مي گويند .

تشبيه مفرد و تشبيه مركب : تشبيه مفرد آن است كه شاعر يك مشبه را به يك مشبه به مانند كرده باشد . مانند

لبت تا در لطافت لاله سيراب را ماند                              دلم در بي قراري چشمه سيماب را ماند

لبت = مشبه       لطافت = وجه شبه         لاله سيراب = مشبه به                ماند = ادات

دلم = مشبه       بي قراري = وجه شبه    چشمه سيماب = مشبه به            ماند = ادات

در بيت ياد شده در هر مصراع يك تشبيه به كار رفته است كه در هر تشبيه يك مشبه به يك مشبه به مانند شده است .

در تشبيه مركب شاعر با هنرمندي تمام يك مجموعه را به يك مجموعه ديگر مانند مي كند و رابطه شباهت تا زماني وجود دارد كه شرايطي را كه شاعر بيان مي كند برقرار باشد .

مثال 1 :             آن شاخه هاي نارنج اندر ميان ابر                     چون پاره هاي اخگر اندر ميان دود

آن شاخه هاي نارنج اندر ميان ابر = مشبه ، چون = ادات ، پاره هاي اخگر اندر ميان دود = مشبه به

در بيت ياد شده شاعر شاخه هاي نارنجي را كه در ميان ابر قرار گرفته اند (فقط در همين حالت) به پاره هاي اخگر كه در ميان دود مي درخشند مانند كرده است . يعني شاخه هاي نارنج به تنهايي به پاره هاي اخگر ميان دود مانند نيست يا شاخه هاي نارنج ميان ابر به پاره هاي اخگر مانند نيست بلكه به پاره هاي اخگر كه ميان دود باشند مانند است .

مثال 2 :             ماه خورشيد نمايش ز پس پرده زلف    آفتابي است كه در پيش سحابي دارد

ماه خورشيد نمايش ز پس پرده زلف =  مشبه ، آفتابي است كه در پيش سحابي دارد = مشبه به

مصراع اول يك مجموعه است صورت معشوق هنگامي كه در پشت موهاي او قرار مي گيرد نه در هر حالتي (به شرطي كه چهره معشوق در پناه موهاي او باشد) به آفتابي مانند شده كه در پس ابر باشد نه هر آفتابي .

استعاره : يكي ديگر از آرايه هاي زيباي ادبي كه ميزان تاثير آن بر خواننده بيشتر از تشبيه است و ارزش ادبي بالايي نسبت به تشبيه دارد استعاره است . گفتيم در تشبيه گوينده دو پديده را به يكديگر مانند مي كند ولي در استعاره گوينده بين مشبه و مشبه به ادعاي يكساني مي كند يعني در اصل استعاره همان تشبيه است كه شاعر يا نويسنده از اركان تشبيه فقط مشبه به را بيان مي كند و ما با توجه به عبارتي كه مشبه به در آن به كار رفته است درك مي كنيم كه اين واژه در معني خود به كار نرفته و استعاره است .

مرا در خانه سروي هست كه اندر سايه قدش                 فراغ از سرو بستاني و شمشاد چمن دارم

سروي = استعاره از معشوق

در بيت ياد شده با توجه به واژه خانه كه در بيت آمده و ديگر موارد درك مي كنيم كه منظور از سرو ، يك سرو واقعي نيست و واژه سرو در معني اصلي خود به كار نرفته است بلكه شاعر در خانه چيزي دارد كه آن را با سرو شبيه يكديگر دانسته و به جاي اينكه مشبه و مشبه به را بيان كند تنها مشبه به را آورده كه به اين مشبه به تنها استعاره مي گوييم . بنابراين سروي كه در خانه شاعر است استعاره از معشوق خوش اندام او است .

مثال دوم           مرا برف باريد بر پر زاغ             نشايد چو بلبل تماشاي باغ

برف = استعاره از سفيد شدن مو                        پ

نظرات شما عزیزان:

نام :
آدرس ایمیل:
وب سایت/بلاگ :
متن پیام:
:) :( ;) :D
;)) :X :? :P
:* =(( :O };-
:B /:) =DD :S
-) :-(( :-| :-))
نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه:




تاریخ: دو شنبه 11 آذر 1392برچسب:,
ارسال توسط حميدرضارضايي
آخرین مطالب

آرشیو مطالب
پيوند هاي روزانه
امکانات جانبی